Robert Burns (cz. 1.)

Najwybitniejszy poeta Szkocji i prekursor romantyzm urodził się w 1759 roku w dwuizbowej chacie w Alloway (hrabstwo Ayr) jako najstarszy z siedmiorga dzieci Williama Burnesa i Agnes Broun. W 1786 r. Robert zmienił pisownię nazwiska na "Burns".

Jego ojciec dzierżawił siedem akrów ziemi i przyszły poeta od dzieciństwa pracował na roli. Pierwsze nauki pobierał u nauczyciela wynajętego przez jego ojca i czterech sąsiadów. Ponieważ rodzina zmieniała często miejsce pobytu, uczęszczał do różnych lokalnych szkół, nie zawsze regularnie. Jego edukacja szkolna nie wyszła poza program grammar school; przez pewien czas uczęszczał także do szkoły dla mierniczych.

Młodość poety

Ojciec Burnsa dbał o wykształcenie swych synów i często sam występował w roli ich nauczyciela. Matka, córka drobnego farmera, nie przejawiała zainteresowania książkami, zapoznała go natomiast ze starymi szkockimi pieśniami. Duży wpływ na rozbudzenie jego dziecięcej wyobraźni miała także stara służąca, która opowiadała mu baśnie i legendy. Ważną rolę w rozwoju intelektualnym młodego Roberta odgrywało także samokształcenie – gdy tylko nauczył się czytać, każdą wolną chwilę wykorzystywał na lekturę książek z różnych dziedzin: teologii, literatury pięknej, filozofii i nauk przyrodniczych. W szesnastym roku życia odkrył w sobie talent poetycki. Od tego czasu pisanie wierszy stało się jego wielką pasją.

Pasmo nieszczęść

Na krótko przed śmiercią ojca (1784) wynajął wraz z bratem farmę, ale przedsięwzięcie to nie przyniosło mu profitu – mimo ciężkiej pracy nadal żył w biedzie. Nie wiodło mu się także w życiu osobistym; miał romans z córką murarza, Jean Armour, ale jej ojciec nie godził się na ich ślub. Zaręczył się z góralką Mary Campbell, ale ta wkrótce zmarła. Załamany, a także w nadziei poprawy swego bytu, młody poeta postanowił wyemigrować na Jamajkę. By zebrać pieniądze na podróż, za radą przyjaciela opublikował zbiór swych wierszy Poems, Chiefly in the Scottish Dialect.

Natychmiastowy sukces

Wydanie zbiorku Poems, Chiefly in the Scottish Dialect  (datowane 31 lipca 1786 r.) uważane jest za przełomowe wydarzenie w historii szkockiej literatury. Nakład 612 egzemplarzy (z czego połowa na subskrypcję) rozszedł się natychmiast, a wiersze przyniosły Burnsowi sławę. Choć cena tomiku wynosiła 3 szylingi (wówczas dobry tygodniowy zarobek górnika lub robotnika rolnego), był on kupowany i czytany przez wszystkie klasy. Poeta otrzymał 20 funtów i za namową wpływowych krytyków pozostał w Szkocji. Wydawca zaproponował mu drugie wydanie, pod warunkiem, że autor wyłoży 40 funtów, których Burns nie miał. Odpowiadając na zaproszenie z Edynburga (przesłane przez Dr. Blacklocka), zawierające między innymi obietnicę nowej publikacji jego wierszy, poeta pożyczył konia i pod koniec listopada 1786 r. udał się na nim do stolicy.

Podbój Edynburga

Dla sfer intelektualnych „Aten Północy”, jak nazywano wtedy Edynburg, przyjazd młodego barda stanowił sensację towarzyską. Początkowo był on przyjmowany na salonach jako swego rodzaju kuriozum, a jeden z krytyków (Henry Mackenzie) nazwał go ‘oraczem nauczonym przez niebiosa’ (this Heaven–taught ploughman). Edynburski wydawca W. Creech odkupił od poety za 850 funtów prawa autorskie i wydał nowy tom jego poezji (zapisało się nań 2876 subskrybentów).

Poprawa sytuacji finansowej pozwoliła Burnsowi na odbycie kilku podróży po Szkocji, w trakcie których zwiedził wiele historycznych miejsc. Po powrocie do stolicy (jesień 1787 r.) wziął udział w pracach nad edycją drugiego tomu Scots Musical Museum, w ramach serii wydawniczej poświęconej publikacji szkockich pieśni ludowych (współpracę tę kontynuował także w następnych latach). Wielka Loża Szkocji nadała mu tytuł: ‘Bard Kaledonii’ (od 1781 r. Burns działał aktywnie w ruchu masońskim).

Życie rodzinne…

W lutym następnego roku poeta opuszcza Edynburg i udaje się w rodzinne strony w Ayrshire. Wynajmuje pokój w Mauchline i zamieszkuje w nim z Jean Armour, którą ojciec wypędził z domu, gdy dowiedział się, że po raz drugi zaszła w ciążę z Robertem (w 1786 r. urodziła ona bliźnięta, chłopca i dziewczynkę; z pary tej przeżył tylko chłopiec Robert). W końcu marca Burns bierze ślub (cywilny) z Jean, choć w tym czasie romansował także z innymi kobietami.

Postanowił również powrócić do pracy na roli i w tym celu wynajął farmę w Ellisland, niedaleko Dumfries. W połowie następnego roku rozpoczyna dodatkową pracę jako poborca podatkowy. Wiosną 1791 r. zostaje dwukrotnie ojcem: 31 marca szynkarka z Dumfries (Anna Park) rodzi mu córkę, a 9 kwietnia żona Jean – syna. We wrześniu tego roku Burns rezygnuje z dalszego prowadzenia farmy, która okazała się jego kolejnym nieudanym przedsięwzięciem ekonomicznym. Podejmuje pełnoetatową pracę w akcyzie i w listopadzie przenosi się wraz z rodziną do Dumfries, gdzie wynajmuje trzypokojowe mieszkanie.

Burns i polityka

W 1792 r. poeta otrzymuje honorowe członkostwo Royal Company of Archers (‘Królewskie Towarzystwo Łucznicze’). Radykalne poglądy polityczne, a przede wszystkim nieukrywana sympatia do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, sprawiają jednak, że na początku 1793 r. grozi mu utrata posady. W wyniku donosu, oskarżającego go o to, że stoi na czele ‘partii buntowników’, urząd ds. akcyzy poleca zbadać jego postawę polityczną. Pisemne oświadczenie, zapewniające o lojalności wobec władz brytyjskich, pozwala mu zachować stanowisko. W lutym tego roku ukazuje się drugie, poszerzone (dwutomowe) wydanie Poems, Chiefly in the Scottish Dialect.

Ostatnie lata

Ostatnie lata życia ‘Barda Kaledonii’ pełne są trosk i kłopotów; jego liczna rodzina (mieli z Jean 9 dzieci) żyje w biedzie, a on sam podupada na zdrowiu. Na początku 1796 r. panuje w Dumfries głód, który daje się we znaki także Burnsom. W lipcu schorowany poeta udaje się nad zatokę Solway, by leczyć swój reumatyzm, ale stan jego zdrowia gwałtownie się pogarsza. Wraca do Dumfries, gdzie 21 czerwca umiera.

Zobacz także: Robert Burns (cz. 2.)

O autorze/prośba do czytelników

Dr hab. Stefan Zabieglik, filozof i wykładowca uniwersytecki z Gdańska – od 1991 roku zajmuje się filozofią, kulturą i historią Szkocji. W latach 1991 i 1993 przebywał na stażach naukowych w King’s College, Aberdeen University. Opublikował wiele artykułów naukowych i popularnonaukowych z zakresu tematyki szkockiej, a także książkę Zarys historii Szkocji do końca XVIII w. (Gdańsk 1993), pierwszą w języku polskim historię tego kraju. W 2000 roku ukazało się jej II wyd. – Historia Szkocji.

Niedawno ukończył pisanie Leksykonu szkockiego, który wkrótce ukaże się w Polsce. Wybrane hasła z tego leksykonu ukazywać się będą cyklicznie na naszym portalu.

Autor zwraca się z prośbą do czytelników o uwagi, uzupełnienia i ewentualne korekty, a przede wszystkim o fotografie mogące stanowić ilustracje do zamieszczanych tekstów. Zdjęcia – z informacją o obiekcie, imieniem i nazwiskiem autora, jego danymi kontaktowymi (przynajmniej e–mail) oraz zgodą autora na ich publikację – można przesyłać na adres: [email protected]. Wybrane fotki zostaną wykorzystane m.in. w wersji elektronicznej Leksykonu szkockiego.