Powstania jakobickie w Szkocji

Jakobitami (Jacobites) przyjęło się nazywać zwolenników odsuniętych w 1689 od tronu brytyjskiego Stuartów. Nazwa ta pochodzi od łacińskiej wersji imienia Jakuba VII Stuarta. Jakobici popierali jego potomków – syna Jakuba Franciszka (zwanego Starym Pretendentem) oraz wnuka Karola Edwarda (Młodego Pretendenta) – w walce o odzyskanie korony. W ciągu pół wieku doszło w związku z tym do kilku powstań jakobickich (Jacobites rebellions).
Pierwsze dwie próby

Pierwszą próbę podjął już w 1689 John Graham z Claverhouse, ale jego oddziały zostały rozbite przez wojska wierne Wilhelmowi Orańskiemu, zaś on sam zginął na polu bitwy.

W rok po zawarciu unii angielsko–szkockiej flota francuska przywiozła Jakuba Franciszka Stuarta do szkockiego wybrzeża, ale zła pogoda i obecność okrętów brytyjskich  uniemożliwiła lądowanie.

Powstanie 1715/1716

Do większego powstania doszło w 1715. Na jego czele stanął hrabia Mar, sprawujący uprzednio wysokie urzędy państwowe, ale pominięty przy nominacjach przez Jerzego I. Zebrał on wiele klanów góralskich, poparli go także zwolennicy systemu episkopalnego oraz kilku arystokratów z ‘Nizin’. 6 września 1715 Mar podniósł królewski sztandar Stuartów, na którym kazał umieścić słowa: No Union! (‘Żadnej unii!’). Początkowo odnosił sukcesy, ale po dwóch miesiącach okazało się, że powstanie nie ma szans. Nie udało się zająć ‘Nizin’. Wojska wierne rządowi, dowodzone przez hrabiego Argylla, nie zostały pokonane. Nie pomogło też spóźnione (22 grudnia) przybycie do Szkocji Starego Pretendenta, który nie potrafił wywołać entuzjazmu wśród swych rodaków.

W końcu stycznia armia jakobicka ruszyła na północ, gdzie wkrótce rozproszyła się. Sprawa była przegrana. „Jakub VIII” wraz z Marem uciekli do Francji, pozostawiając swoich zwolenników samym sobie. Miejscowe władze obeszły się z rebeliantami stosunkowo łagodnie (wykonano tylko dwa wyroki śmierci, części jeńców pozwolono uciec). W 1717 ogłoszono ‘Akt łaski i przebaczenia’ dla wszystkich z wyjątkiem klanu Macgregorów, których pozbawiono praw cywilnych (zakaz ten obowiązywał aż do 1774).

Czwarte i piąte powstanie jakobickie

W 1719 mały oddział złożony z żołnierzy hiszpańskich wylądował z diukiem Marischalem, ale natychmiast został rozbity i plan powstania spalił na panewce.

Największy zasięg i rozgłos miało ostatnie powstanie jakobickie, które wybuchło w 1745. Sygnałem do jego rozpoczęcia było przybycie w lipcu do zachodnich wybrzeży Szkocji księcia Karola Edwarda Stuarta. Pod królewski sztandar Stuartów, wzniesiony 19 sierpnia w Glenfinnan, zaciągnęło się wiele jakobickich klanów. Po pierwszych zwycięstwach i zajęciu całej Szkocji, armia księcia zatrzymała się na kilka tygodni w Edynburgu, by następnie pomaszerować na Londyn.

Po dotarciu do Derby (4 grudnia), gdy rozwiały się nadzieje na jakieś poparcie w Anglii, wobec zbliżania się poważnych sił brytyjskich, dowódcy armii jakobickiej wymusili na księciu decyzję odwrotu do Szkocji. Ścigani przez oddziały dowodzone przez diuka Cumberlanda jakobici dotarli na północ, gdzie 16 kwietnia 1746 na wrzosowiskach pod Culloden ponieśli klęskę. Zginęło ich ponad tysiąc, a sam Karol Edward zmuszony był ratować się ucieczką z pola walki.

Obraz "An Incident in the Rebellion of 1745" autorstwa Davida Moriera

Odwet zwycięzców

Nadszedł czas srogiego odwetu. 121 jeńców poniosło śmierć (kilku magnatów przez ścięcie, reszta przez powieszenie). Około 1150 zostało deportowanych za morze, a los prawie 700 jest nieznany. Cumberland, przezwany przez Szkotów „rzeźnikiem”, przystąpił do systematycznego ścigania tych, którym udało się ujść z placu boju. Obszar ‘Wyżyn’ pokryty został siecią garnizonów. Przystąpiono do niszczenia tradycyjnej struktury więzi klanowych.

W 1747 parlament zniósł dziedziczną jurysdykcję i powinności wobec naczelników klanów. Równało się to zerwaniu feudalnych związków, które od wieków łączyły dzierżawców z właścicielami ziemskimi. Przystąpiono do konfiskaty majątków wielu jakobitów. Język górali (gaelicki), muzyka (grana na dudach), a także strój (w tym słynny kilt), zostały zakazane. Władze były zdecydowane uczynić wszystko, by podobne zagrożenie nigdy się już nie powtórzyło.

Klęska powstania jakobickiego 1745–46 przyśpieszyła proces przemian społeczno–ekonomicznych w Szkocji, które dokonały się w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w.

Dr hab. Stefan Zabieglik, filozof i wykładowca uniwersytecki z Gdańska – od 1991 roku zajmuje sie filozofią, kulturą i historią Szkocji. W latach 1991 i 1993 przebywał na stażach naukowych w King’s College, Aberdeen University. Opublikował wiele artykułów naukowych i popularnonaukowych z zakresu tematyki szkockiej, a także książkę Zarys historii Szkocji do końca XVIII w. (Gdansk 1993), pierwszą w języku polskim historię tej krainy. W 2000 roku ukazalł sie jej drugie wydanie – Historia Szkocji. Niedawno ukończył pisanie Leksykonu szkockiego, który wkrótce ukaże sie w Polsce.

Autor zwraca sie z prośbą do czytelników o uwagi, uzupełnienia i ewentualne korekty, a przede wszystkim o fotografie mogące stanowić ilustracje do zamieszczanych tekstów. Zdjęcia – z informacją o obiekcie, imieniem i nazwiskiem autora, jego danymi kontaktowymi (przynajmniej e–mail) oraz zgodą autora na ich publikacje można przesyłać na adres: [email protected]. Wybrane zdjęcia zostaną wykorzystane m.in. w wersji elektronicznej Leksykonu szkockiego.