Dzieje Aberdeen

Na terenach zajmowanych dziś przez Aberdeen (gaelickie Obar Dheathain, szkockie Aiberdein, od starobrytyjskiego aber "ujście") w czasach rzymskich znajdować mogła się osada lub fort Devana, która to nazwa występuje w Geografii Ptolemeusza. We wczesnym średniowieczu powstała tutaj osada założona prawdopodobnie przez uczniów św. Kolumby.



Około 1136 r. król Dawid I ustanowił tu biskupstwo i przyznał aberdyńskim biskupom prawo pobierania od statków handlowych cła w wysokości 1/10 wartości towarów, co przyczyniło się do rozwoju tutejszego portu i położonego wokół niego New Aberdeen.

Old i New Aberdeen

Przez długi czas biskupstwo i gród Old Aberdeen (u ujścia rzeki Don) oraz osada rybacka i handlowa New Aberdeen (u ujścia rzeki Dee) istniały oddzielnie. W połowie XII w. to pierwsze uzyskało status miasta królewskiego (zachowała się karta królewska z 1179 wystawiona przez Williama Lwa). Na mocy karty Aleksandra II z 1222 założono gildię kupiecką. Od XIII w. rozwijał się handel z miastami bałtyckimi (m.in. z Gdańskiem). W 1319 Robert I Bruce odwdzięczył się mieszkańcom Aberdeen za okazaną mu wcześniej pomoc, nadając specjalne przywileje, które przyznawały miastu znaczną autonomię; nagrodził też pobliskim majątkiem (Forest of Stocket), dochody z którego stały się podstawą istniejącego do dziś funduszu miejskiego (Common Good Fund).

Jak feniks z popiołów

W 1337 król angielski Edward III zburzył zamek i spalił miasto, ale zostało ono odbudowane i poszerzone. W 1498 powstała tu spółka transportowa (pod kontrolą rady miejskiej), znana dawniej jako Pynours, a obecnie The Shore Porters’ Society (od 1850 niezależna) – jest to najstarsze przedsiębiorstwo transportowe na świecie. Port rozbudowano za Jakuba V, w 1582 zainstalowano pierwszy dźwig. Od  XVIII wieku rozbudowywano port, a w drugiej połowie XIX w. przystosowano nabrzeże do obsługi statków parowych. Ostatnią przebudowę rozpoczęto w 1969 roku.

Miasto uniwersyteckie
Aberdeen University (fot. killdres)Aberdeen jest siedzibą dwóch "starych uniwersytetów"– King’s College (1495) i Marischal College (1593), połączonych w 1860 w University of Aberdeen. W 1750 otwarto szkołę z internatem dla chłopców, ufundowaną przez bogatego kupca R. Gordona, po wielu reorganizacjach przekształconą w 1992 w Robert Gordon University.

Industrializacja

Od drugiej  połowy XVIII stulecia miasto zaczęło przekształcać się z handlowego w przemysłowe (wytwórnie papieru, fabryki włókiennicze i budowa statków). W latach 1755–1801 liczba jego mieszkańców wzrosła z 17 tys. do 27 tys., a na początku XX wieku sięgnęła 153 tys. Na przełomie XVIII i XIX wieku zbudowano nowe drogi i ulice, m.in. George Street, King Street i centralną ulicę miasta Union Street (dla uczczenia unii parlamentarnej Wielkiej Brytanii i Irlandii z 1800), o długości 1,5 km i szerokości 21 m.

Po wojnach napoleońskich nastąpił okres dalszego rozwoju miasta. W 1824 wprowadzono gazowe oświetlenie ulic, sześć lat później doprowadzono wodę z rzeki Dee do zbiornika na Union Place; od 1865 zaczęto budować system ścieków.

Granit, ropa i ryby

Ponieważ północno–wschodnia Szkocja obfituje w złoża granitu, boom inwestycyjny w XIX wieku sprawił, że Aberdeen stało się światowym centrum wydobycia, obróbki i eksportu tego surowca. Na początku następnego stulecia znajdowało się tu ponad 20 zakładów zajmujących się pozyskiwaniem i przetwarzaniem granitu (rocznie wydobywano wtedy 300 tys. ton, z czego 40 tys. eksportowano). Ostatni kamieniołom (Rubislaw Quarry) zaprzestano eksploatować w 1971. Pozostały po nim głęboki na 130 metrów otwór uważany jest za „największą w Europie dziurę w ziemi wykonaną ręką człowieka”.

W 1891 oba organizmy miejskie (stare i nowe Aberdeen) zostały połączone w jedną całość. W ostatnim ćwierćwieczu XX wieku rozpoczął się dynamiczny rozwój miasta i regionu, na co główny wpływ miało odkrycie pod koniec lat 60. dużych złóż ropy naftowej i gazu pod dnem Morza Północnego, niedaleko północno–wschodnich wybrzeży Szkocji, co uczyniło z Aberdeen "europejską stolicę ropy naftowej" (Europe’s Oil Capital).

W 1982 Elżbieta II otworzyła tu największy w Szkocji targ rybny.

 

O autorze / prośba do czytelników

Dr hab. Stefan Zabieglik, filozof i wykładowca uniwersytecki z Gdańska – od 1991 roku zajmuje się filozofią, kulturą i historią Szkocji. W latach 1991 i 1993 przebywał na stażach naukowych w King’s College, Aberdeen University. Opublikował wiele artykułów naukowych i popularnonaukowych z zakresu tematyki szkockiej, a także książkę Zarys historii Szkocji do końca XVIII w.(Gdańsk 1993), pierwszą w języku polskim historię tego kraju. W 2000 roku ukazało się jej II wyd. – Historia Szkocji.

Niedawno ukończył pisanie Leksykonu szkockiego, który wkrótce ukaże się w Polsce. Wybrane hasła z tego leksykonu ukazywać się będą cyklicznie na naszym portalu.

Autor zwraca się z prośbą do czytelników portalu Szkocja.net o uwagi, uzupełnienia i ewentualne korekty, a przede wszystkim o fotografie mogące stanowić ilustracje do zamieszczanych tekstów. Zdjęcia – z informacją o obiekcie, imieniem i nazwiskiem autora, jego danymi kontaktowymi (przynajmniej e–mail) oraz zgodą autora na ich publikację – można przesyłać na adres: [email protected]. Wybrane fotki zostaną wykorzystane m.in. w wersji elektronicznej Leksykonu szkockiego.