Dzieje Reformacji w Szkocji

Reformację, czyli ruch społeczno–religijny, który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa Kościołów protestanckich, zapoczątkował w 1517 roku w Niemczech Marcin Luter. Dzieje tego ruchu w Szkocji sięgają lat 20-tych XVI wieku, kiedy dotarły tu nauki Lutra (już w 1521 propagował je kierownik grammar school w Aberdeen, Robert Marshal).

Pierwsze potępienie tychże nauk nastąpiło w 1525. Trzy lata później spalono pierwszego w Szkocji protestanckiego męczennika, 25-letniego Patryka Hamiltona.

Początki

Około roku 1530 trafił do Szkocji przekład Nowego Testamentu Tyndale’a. W tym czasie po całym kraju krążyły już kieszonkowe wydania doktryny luterańskiej. Przykład Anglii (w 1534 Henryk VIII zerwał z Rzymem) oddziaływał na krytyków Kościoła, którego władze próbowały przeciwdziałać szerzeniu się nowych idei.

W 1541 Jakub V wymógł na parlamencie przyjęcie ustaw nakazujących szczególną ochronę Kościoła i autorytetu papieża, a także czci Matki Boskiej, świętych i sakramentów. Do 1542 spalono w Szkocji 12 osób z oskarżenia o herezję. Ruch reformacyjny, nawiązujący w pierwszej fazie do nauk Lutra, nie miał jednak jeszcze wtedy zbyt dużego zasięgu, ograniczając się głównie do części Lowlands (hrabstwa Angus, Ayr, Fife i Lothians).

Po zamordowaniu arcybiskupa St Andrews, kardynała D. Beatona (1546), nieliczni światli duchowni (np. następca Beatona, abp John Hamilton) zaczęli dostrzegać potrzebę zmian w Kościele. W 1543 dopuszczono czytanie Biblii w języku szkockim (Scots); Rada Prowincji kilkakrotnie (1549, 1552 i 1559) podejmowała próby „konserwatywnej reformy”, mające na celu m.in. ograniczenie demoralizacji i zeświecczenia duchowieństwa (bezpośrednio przed Reformacją większość klasztorów była nadzorowana przez świeckich przełożonych). Wszystkie te działania nie mogły już jednak zahamować zbliżającej się „rewolucji protestanckiej”.

Polityka i religia

Część magnatów szkockich przyjęła małżeństwo Marii Stuart z Delfinem (1558) jako potwierdzenie ich obaw, że Szkocja staje się satelitą Francji. W kraju wzrastały nastroje antyfrancuskie, gdyż na utrzymanie stacjonujących tu oddziałów francuskich ściągane były dodatkowe podatki. Regentka Maria Gwizjuszka przez pewien czas starała się prowadzić ostrożną politykę. Tak np. do 8–osobowej delegacji, która udała się do Francji na negocjacje w sprawie mariażu jej córki, włączyła 3 sympatyków obozu reformacyjnego. Ale śmierć katoliczki Marii Tudor i wstąpienie na tron angielski protestantki Elżbiety I, jak również zawarty na kontynencie pokój między Habsburgami i Walezjuszami (marzec 1559), skłoniły regentkę do wystąpienia przeciwko szkockim protestantom.

Do tego doszła jeszcze jedna ważna okoliczność, a mianowicie powrót ze Szwajcarii Johna Knoxa. Przyczynił się on bowiem do zradykalizowania postaw aktywistów obozu reformacyjnego i nadania szkockiej Reformacji orientacji kalwińskiej. Na 10 maja 1559 regentka wezwała do siebie czołowych protestanckich kaznodziejów, ci jednak zignorowali to polecenie. Słynne kazanie Knoxa w Perth, wygłoszone następnego dnia, stanowiło sygnał do jawnej rewolty; rozpoczęła się ona od ataków tłumu na kościoły i klasztory, ale wkrótce przyjęła formę walki zbrojnej. Początkowo sytuacja militarna nie była korzystna dla „Lordów kongregacji”, ale po włączeniu się do wojny Anglików (luty 1560), jej losy zostały przesądzone.

Zniesienie władzy papieskiej

11 czerwca zmarła Maria Gwizjuszka, a 6 lipca Anglicy i Francuzi podpisali traktat edynburski, który zakładał wycofanie się francuskich oddziałów ze Szkocji. Jedna z dodatkowych klauzul głosiła także, iż należy zwołać zgromadzenie stanów, które winno omówić różne kwestie wewnętrzne, m.in. odnoszące się do religii. Tak doszło do zebrania się w sierpniu 1560 „Parlamentu reformacyjnego”, który – obradując bez zgody monarchy (Maria Stuart przebywała wtedy jeszcze we Francji) – zniósł papieską supremację, zakazał odprawiania łacińskiej mszy i zatwierdził rodzime wyznanie wiary.

Nie doszło jednak do zatwierdzenia projektów opracowanych przez przywódców Reformacji w formie „Pierwszej księgi dyscypliny”, a dotyczących takich ważnych zagadnień, jak status majątkowy czy finansowanie oraz organizacja Kościoła reformowanego. Kwestie te miały być przez wiele lat źródłem konfliktów między państwem a Kościołem Szkocji, a rozstrzygnięte zostały ostatecznie dopiero 130 lat później.

Motywacje

Przyczyny „rewolucji protestanckiej” w Szkocji były wielorakie, a motywy działania uczestników owych wydarzeń uzależnione nierzadko od ich pozycji społecznej. U części magnatów przeważały przekonania religijne, u innych  motywy polityczne; byli również tacy, którzy przechodzili z jednej strony na drugą. Wszyscy oni mieli jednak wspólny interes, a mianowicie koniec hegemonii francuskiej w Szkocji. Szlachta chciała mieć większy głos w sprawach publicznych, mieszczaństwo liczyło na rozwój kontaktów handlowych z Anglią.

Najsilniejsze motywacje ekonomiczne miały warstwy niższe społeczeństwa szkockiego, dla których zdzierstwo i demoralizacja części wyższego duchowieństwa stały się nie do zniesienia. Niezadowolony był również kler parafialny, który żył w ubóstwie, gdyż gros dziesięcin oraz innych opłat przejmowali biskupi i opaci (nierzadko właścicielami majątków kościelnych były osoby świeckie).

Pewną rolę w Reformacji odegrała także biedota, a zwłaszcza tzw. żebracy królewscy, którym król dawał odzież, specjalne odznaki, a także wskazywał kierunek wędrówki. W przeciwieństwie do zwykłych żebraków, którzy musieli ograniczać się do terenu własnej parafii, mieli oni prawo żebrać na terenie całej Szkocji i przenosili się z miejsca na miejsce. Ci żebracy królewscy włączali się ochoczo do ataków na najbogatszą instytucję w państwie i nie trzeba ich było zbytnio namawiać do plądrowania klasztorów i kościołów.

 

O autorze / prośba do czytelników

Dr hab. Stefan Zabieglik, filozof i wykładowca uniwersytecki z Gdańska – od 1991 roku zajmuje się filozofią, kulturą i historią Szkocji. W latach 1991 i 1993 przebywał na stażach naukowych w King’s College, Aberdeen University. Opublikował wiele artykułów naukowych i popularnonaukowych z zakresu tematyki szkockiej, a także książkę Zarys historii Szkocji do konca XVIII w. (Gdańsk 1993), pierwszą w języku polskim historię tego kraju. W 2000 roku ukazało się jej II wyd. – Historia Szkocji.

Niedawno ukończył pisanie Leksykonu szkockiego, który wkrótce ukaże się w Polsce. Wybrane hasła z tego leksykonu ukazywać się będą cyklicznie na naszym portalu.

Autor zwraca sie z prośbą do czytelników o uwagi, uzupełnienia i ewentualne korekty, a przede wszystkim o fotografie mogące stanowić ilustracje do zamieszczanych tekstów. Zdjęcia – z informacją o obiekcie, imieniem i nazwiskiem autora, jego danymi kontaktowymi (przynajmniej e–mail) oraz zgodą autora na ich publikacje – można przesyłać na adres: szab@zie.pg.gda.pl. Wybrane fotki zostaną wykorzystane m.in. w wersji elektronicznej Leksykonu szkockiego.